Delegacija Odbora za ljudska prava i slobode u sastavu: Momčilo Martinović, šef  Delegacije i članovi mr Mihailo Anđušić i Mirsad Murić učestvovala je na Interparlamentarnom sastanku odbora na temu „Aspekti osnovnih prava inkluzije Roma i borba protiv antiromstva“, održanom u Briselu 18. oktobra 2018. godine.         

Na Interparlamentarnom sastanku koji je organizovao Odbor za građanske slobode, pravosuđe i unutrašnje poslove Evropskog parlamenta učestvovali su poslanici Evropskog parlamenta, nacionalnih parlamenata i predstavnici Agencije EU za osnovna prava, Kancelarije UN za ljudska prava i nevladinih organizacija, što je omogućilo kvalitetnu razmjenu mišljenja o inkluziji Roma, izazovima sa kojima se države suočavaju i mogućnostima njihovog prevazilaženja.

Interparlamentarni sastanak je otvorila Birgit Sippel, članica Odbora za građanske slobode, pravosuđe i unutrašnje poslove naglašavajući da Evropski parlament poklanja veliku pažnju ovim pitanjima, što je potvrđeno i donošenjem Rezolucije „Aspekti osnovnih prava inkluzije Roma u Evropsku uniju: borba protiv antiromstva“ u oktobru 2017. U Rezoluciji se ističe da uslovi života Roma nijesu značajnije poboljšani uprkos uloženim finansijskim resursima. Takođe, integracija Roma nije napredovala željenim ritmom. Kako bi se borili protiv marginalizacije, diskriminacije i isključenja Roma, definisane su preporuke namijenjene zemljama članicama kojima se sugeriše puno sprovođenje strategija za integraciju Roma na nacionalnom nivou, a od Evropske komisije se traži da poboljša okvir za integraciju Roma nakon 2020.

Na uvodnom panelu govorili su: Livia Jaroka, potpredsjednica Evropskog parlamenta, Doris Wolfslehner, šefica Odsjeka Saveznog kancelara u Stalnoj misiji Austrije pri EU i Tiina Astola, generalna direktorica za pravosuđe i potrošače.

Livia Jaroka, potpredsjednica Evropskog parlamenta je saopštila da je 2010. godine oko 43 miliona stanovnika Evrope živjelo u teškim uslovima siromaštva, od čega je 10 miliona bilo romskog porijekla, dok danas od 120 miliona siromašnih u Evropi, osam miliona čine Romi. Uprkos mehanizmima za suzbijanje siromaštva kojim raspolažu u Komisiji i zemljama članicama, države i dalje ne iskorišćavaju u dovoljnoj mjeri sredstva iz Socijalnog fonda. U poslednjih pet godina nije se mnogo postiglo po pitanju desegregacije Roma, jer su se države bavile ekonomskim pitanjima. Naglasila je da se bez antidiskriminacijske politike ne može obezbijediti kvalitetniji život za Rome koji moraju biti uključeni u sve projekte kako bi se postigli konkretni rezultati.

Doris Wolfslehner je ocijenila da je borba protiv antiromstva jedan od najvećih izazova u integraciji Roma. Evropska komisija je prepoznala potrebu za stavljanjem naglaska na borbu protiv antidiskriminacije, što je jedan od glavnih prioriteta ažurirane Strategije za integraciju Roma. Takođe, 2013. godine Evropski savjet je usvojio preporuke o integraciji Roma u zemljama članicama EU sa ciljem jačanja sprovođenja nacionalnih strategija i prekogranične saradnje. S obzirom da je Agencija EU za osnovna prava ustanovila da je antiromstvo glavni uzrok koji sprečava integraciju Roma, u Zaključcima Savjeta od 8. decembra 2016. zemlje članice EU su zatražile od Evropske komisije da izradi predlog za okvir za Rome nakon 2020. godine.

Tiina Astola, generalna direktorica za pravosuđe i potrošače smatra da je neophodno veći naglasak staviti na suzbijanje antiromstva, ekonomsku i socijalnu inkluziju, razviti integracijske ciljeve i mjerljive indikatore i pojačati civilno partnerstvo. Poseban naglasak treba staviti na podskupine unutar populacije Roma, kao što su žene, djeca, mladi i Romi koji dolaze iz trećih država. Antiromstvo je korjenski uzrok nejednakih pristupa osnovnim temeljnim uslugama za Rome širom EU. Zaključila je da je Rezolucijom Evropske unije jasno poručeno da Romi ne trpe samo diskriminaciju, već su i isključeni, trpe nasilje i ubistva, što se nastavlja i u 21. vijeku, pa je krajnji čas da se nešto konkretno uradi i sa riječi pređe na djela.

U okviru prvog radnog panela na temu „Inkluzija Roma i osnovna prava“ uvodna izlaganja imali su: poslanica Evropskog parlamenta Soraya Post, izvjestiteljka za Izvještaj „Aspekti osnovnih prava integracije Roma u EU: borba protiv antiromstva“, Ioannis Dimitrakopoulos, šef Odsjeka za jednakost i građanska prava Agencije EU za osnovna prava, Jonathan Mack, predstavnik Centralnog savjeta njemačkih Sinta i Roma i Thomas Hammarberg, poslanik Parlamenta Švedske.

Poslanica Soraya Post je saopštila da joj je glavna motivacija za izradu Izvještaja bila želja da dokaže kako Romi trpe posebnu vrstu rasizma, smatraju se građanima drugog reda i žrtve su teškog siromaštva. Antiromstvo je uvjerenje da su Romi manje vrijedni, manje sposobni, da nemaju volju da budu poput ostalih i da ne mogu biti kvalitetni građani svojih država. Antiromstvo su i djela uzrokovana ovakvim uvjerenjima koja imaju mnogobrojne oblike, kao što su: sterilizacija žena, govor mržnje, prekomjerna upotreba sile od strane policijaca, odvajanje romske djece u školama. Takođe, antiromstvo ima i suptilne oblike, poput izuzimanja iz Programa „Discover EU“.

Prema podacima iz poslednjeg Izvještaja Agencije EU za osnovna prava, 63% mladih Roma od 16 do 24 godine života ne radi, nijesu u sistemu obrazovanja, niti osposobljavanja, dok je u ostatku stanovništva istog uzrasta samo 12% onih koji nijesu u sistemu obrazovanja i osposobljavanja. Svako treće romsko domaćinstvo živi bez vode, svaka druga romska porodica nema kupatilo u stanu, svako drugo domaćinstvo ima krov koji prokišnjava, a svaki treći Rom je izložen nekom obliku zlostavljanja, dok je 4% žrtava fizičkog nasilja zbog antiromstva.

Poslanica Soraya Post je istakla da postoji visok stepen nepovjerenja među ljudima i često se manjina mora otvoriti prema većini. Zahtijeva da Romi uživaju sva prava kao i ostali građani, želi ravnopravno društvo u kojem su svi jednaki u dostojanstvu i pravima. Uvjerena je da je antiromstvo uzrok nepovjerenja velikih razmjera u društvu i može se suzbiti uz pomoć komisija za istinu i pomirenje koje treba formirati u svim državama kako bi doprinijele boljem razumijevanju između romskog i neromskog stanovništva.

Predstavnik Agencije EU za osnovna prava Ioannis Dimitrakopoulos je podsjetio na preporuke Evropskog savjeta iz decembra 2013. u kojima se navodi da su brojni Romi u državama u EU suočeni sa siromaštvom, isključenošću iz društva i preprekama za ostvarivanje osnovnih prava. Naglasio je da Romi nijesu ranjiva grupa po rođenju, već to postaju zbog predrasuda i antiromstva. Podaci iz 2018. pokazuju da Evropska unija i dalje ima problema sa integracijom Roma, a najgori oblici diskriminacije, progoni i govor mržnje istrajavaju i predstavljaju ogromnu prepreku njihovoj inkluziji. Najavio je da će sledećeg ljeta evropska vlada razgovarati sa predstavnicima UN agencija u Njujorku o napretku u ostvarenju Ciljeva održivog razvoja 2030 i vjerovatno će biti neprijatno prikazati položaj Roma u Evropskoj uniji. U Rumuniji, zemlji EU sa najvećim brojem romskog stanovništva, čak 68% Roma nema pristup tekućoj vodi. Smatra da nacionalni i Evropski parlament imaju zajedničku odgovornost da podsjećaju vlast na sprovođenje preporuka Evropskog savjeta i da uspostave koordinaciju na nacionalnom nivou. Čestitao je Evropskoj komisiji na kreiranju Mreže evropskih kontaktnih romskih tačaka koje se redovno sastaju i razmjenjuju iskustva. Zaključio je da je analiza dosadašnjeg procesa inkluzije Roma u Evropi pokazala neuspjeh, zbog čega je potrebno preduzeti dodatne aktivnosti i iskoristiti potencijale strukturnih fondova EU kako bi se doprinijelo poboljšanju kvaliteta njihovog života.

Jonathan Mack, predstavnik Centralnog savjeta njemačkih Sinta i Roma smatra da je antiromstvo duboko ukorijenjeno u evropskoj istoriji. U brojnim državama EU prema Romima se i dalje postupa kao prema socijalnom i društvenom problemu, što vlade pokušavaju riješiti programima protiv siromaštva, a ne bave se borbom protiv antiromstva. Borba protiv antiromstva nije odgovornost same manjine koja se krivi za stanje u kojem je, već je zadatak većine društva i svih institucija.

Thomas Hammarberg, poslanik Parlamenta Švedske je saglasan da je u Evropi prisutna diskriminacija jedne velike grupe stanovništva, pa taj problem treba uvrstiti na političku agendu i formirati istražne komisije koje bi se njime bavile. To je u velikoj mjeri evropski problem, ali se mjere moraju preduzeti na lokalnom nivou.  Švedske vlasti su započele ovaj proces što je značajno poboljšalo odnos između većine i romske manjine, uspostavljen je dijalog, povjerenje. To iskustvo je dalo pozitivne rezultate zbog čega ga preporučuje drugim zemljama. Uspostavljene su komisije koje se sastoje od devet članova- šest iz romske zajednice i tri stručnjaka iz ostalih djelova društva. Nedavno su uradili akcioni plan i definisali mjere koje treba preduzeti na iskorjenjivanju antiromstva.  Institucije Ombudsmana se moraju baviti antiromstvom na ozbiljan način, a predstavnici obrazovnih, zdravstvenih, kulturnih institucija koji češće dolaze u kontakt sa Romima treba više da znaju o romskoj kulturi. Bitno je da se sve aktivnosti preduzimaju sa Romima, a ne za njih.

Uz pozitivno iskustvo Švedske, ukazano je i na dobre prakse Njemačke i Slovenije u ovoj oblasti. U Njemačkoj će federalna vlada osnovati grupu nezavisnih stručnjaka koji će se baviti antiromstvom, izraditi strategiju i izvještaj koji će predstaviti parlamentu. Određen je budžet od 500.000 eura za rad ekspertske grupe u 2019. Takođe, federalne vlasti Njemačke poslednjih godina izdvajaju po nekoliko miliona eura za obrazovanje Sinta i Roma. Prvi centar za istraživanje antiromstva osnovan je pri Univerzitetu u Hajdelbergu, a u nekim oblastima u Njemačkoj romski jezik se uči u školi.

U Sloveniji se o Romima govori u Ustavu Republike Slovenije, a postoji i poseban Zakon o Romima, čije izmjene su u toku. Nijedna od 28 država članica EU nije zakonom propisala brigu o Romima, osim Slovenije. Zakonom je utvrđeno da se godišnje sastavlja Izvještaj o Romima koji se šalje Skupštini i o njemu se raspravlja na Odboru za unutrašnje poslove. Vlada ima Nacionalni program inkluzije Roma od 2017-2022. godine kojim je planirano postizanje pojačane inkluzije Roma u društvu. Postoji i posebna komisija, odnosno Radna grupa za zaštitu Roma. U Sloveniji znaju kako ove probleme riješiti, koje su zapravo i  definisali.

Tokom diskusije istaknuto je da u većini zemalja EU strategije nijesu profunkcionisale na pravi način i Romi nijesu uključeni u same procese. Antiromstvo sprečava jednak pristup obrazovanju, zdravstvenim uslugama i stanovanju zbog čega treba osmisliti instrument za podsticanje tolerancije. Za poboljšanje njihovog položaja potrebna je politička volja, strateško planiranje i učešće drugih građana. Mnogo se očekuje od komisija za istinu i pomirenje koje bi trebalo da doprinesu smanjenju jaza između romskog i neromskog stanovništva u svim državama članicama EU i uspostavljanju povjerenja između ovih zajednica.

U okviru drugog panela na temu „Mjerenje strategija za Rome i borbu protiv antiromstva“ izlaganja su imali: Lina Vosyliute, istraživačica u Centru za evropske političke studije, Claude Cahn, predstavnik Kancelarije UN za ljudska prava, Jelena Jovanović, predstavnica Mreže ERGO, Catalin Dumitru Toma, poslanik u Parlamentu Rumunije i Veljko Kajtazi, poslanik u Hrvatskom saboru.

Lina Vosyliute je predstavila preliminarne rezultate Studije o uspješnosti strategija za Rome, sačinjene na osnovu istraživanja kojim su obuhvatili sedam zemalja članica EU. I pored 90 milijardi eura izdvojenih za najranjivije zajednice u Evropi, ostvareni pomaci su neznatni, a u nekim oblastima došlo je do nazadovanja, posebno kad je riječ o govoru mržnje koji je sve prisutniji. Potrebna je vladavina prava u borbi protiv institucionalnih oblika diskriminacije. Veoma je važno učešće Roma u političkom životu, osmišljavanje projekata koje će sprovoditi sami Romi, kao i  donošenje lokalnih planova za njihovo uključivanje. Proces istine i pomirenja je ključni, jer ne postoji razumijevanje za ono što se događa Romima. Vjeruje da Evropski parlament može da pokrene dijalog na visokom nivou o ovom pitanju, a iz iskustva Švedske i Njemačke u kojima je smanjen nivo antiromstva može se naučiti mnogo.

Claude Cahn, predstavnik Kancelarije UN za ljudska prava smatra da su ostvareni određeni pozitivni pomaci, posebno u obrazovanju. Međutim, u periodu od 2011. do 2016. prisutna je povećana segregacija Roma u zemljama članicama EU. Veoma je važno da zemlje članice prikupljaju podatke o Romima u različitim oblastima što se još ne realizuje u dovoljnoj mjeri.

Jelena Jovanović, predstavnica Mreže ERGO je informisala da podatke o stanju Roma prikupljaju kroz tri inicijative civilnog društva: Inicijative kojom se osnažuje zajednica Roma na Zapadnom Balkanu i Turskoj, Inicijative „Civil monitor“, parlamentarnog projekta koji vodi Glavna uprava za pravosuđe u saradnji sa Univerzitetom u Budimpešti i preko Saveza protiv antiromstva. Smatra da važne institucije ne shvataju šta je antiromstvo, postoji manjak institucionalnih kapaciteta i nedostaju aktivnosti na suzbijanju ove pojave. Institucionalizovano antiromstvo je jedan od najvećih izazova.

Catalin Dumitru Toma, poslanik u Parlamentu Rumunije je ocijenio da rumunska Strategija za Rome ne samo da nije ispunila svoje ciljeve, već dovodi do isključivanja Roma iz društva, što prouzrokuje masovne migracije Roma iz te zemlje. Suzbijanje antiromstva i stereotipa poput orjentalizma i ciganstva je važno za šta na evropskom nivou treba postaviti standarde u ovoj oblasti. Zaključio je da je pitanje inkluzije Roma panevropski problem, pa njegovo rješenje treba da bude evropsko.

Veljko Kajtazi, poslanik Hrvatskog sabora smatra da je dobre strateške dokumente lako usvojiti, ali je važno da se isti kvalitetno implementiraju. Istakao je da u Hrvatskoj do skoro nijesu imali početne podatke o položaju Roma. Problemi se često pokušavaju rješavati evropskim projektima koje sprovode nevladine organizacije bez dovoljne uključenosti Roma. Često se radi o projektima koji su fokusirani na neformalne treninge i neformalno obrazovanje, pa isti ne omogućavaju inkluziju Roma na tržištu rada. Romska zajednica iz Republike Hrvatske zahtijeva veću fokusiranost politika EU prema inkluziji u smislu otvaranja mogućnosti za značajne projekte i programe direktne pomoći pojedincima, posebno mladima.

Tokom diskusije učesnicima Interparlamentarnog sastanka obratili su se i poslanici Momčilo Martinović i Mirsad Murić koji su govorili o aktivnostima Crne Gore preduzetim u integraciji Roma i poboljšanju njihovog života.

Poslanik Momčilo Martinović je saopštio da iskustva Crne Gore u zaštiti pripadnika romske populacije nijesu mala, a posebno su značajne mjere preduzete u integraciji raseljenih i interno-raseljenih lica sa prostora bivše Jugoslavije. Prije 20-ak godina najveći broj pripadnika romske populacije bio je nepismen i u lošem ekonomskom stanju. Nakon sistemskog i sveobuhvatnog pristupa rješavanju njihovih problema ostvaren je značajan napredak, posebno u obrazovanju, o čemu svjedoči podatak da 24 pripadnika romske populacije danas pohađa fakultete u Crnoj Gori. Takođe, određeni broj njih je zaposlen u državnim organima i javnim ustanovama, a u kontinuitetu se preduzimaju mjere na njihovom zapošljavanju u drugim sektorima. Imaju pristup besplatnoj zdravstvenoj zaštiti kao i drugi građani Crne Gore. Saglasan je da u narednom periodu treba preduzeti mjere na njihovom većem uključivanju u javni  i politički život, čime će se još više osnažiti, s obzirom da ih u ukupnom stanovništvu ima oko 1%.  Do sada su pripadnici romske populacije bili zastupljeni na izbornim listama pojedinih političkih subjekata, ali u narednom periodu očekuje i veći angažman od samih Roma u ovoj oblasti. Poslanik Martinović je uvjeren da će iskustva sa ovog Interparlamentarnog sastanka biti veoma korisna u aktivnostima koje se planiraju preduzeti na nacionalnom nivou u oblasti inkluzije Roma u Crnoj Gori. 

Poslanik Mirsad Murić je naglasio da Odbor za ljudska prava i slobode Skupštine Crne Gore, kroz multusektorski pristup i saradnju sa nadležnim državnim organima, međunarodnim i nevladinim organizacijama, preduzima brojne aktivnosti na zaštiti Roma. Saopštio je da se Odbor u izradi godišnjeg plana rada rukovodi ocjenama iz izvještaja Evropske komisije o Crnoj Gori i u skladu sa tim smjernicama definiše konkretne aktivnosti na poboljšanju položaja osjetljivih grupa stanovništva. Ostvareni napredak prepoznat je i od strane međunarodnih organizacija, pa je Parlamentarna skupština Savjeta Evrope Rezolucijom iz 2015. godine ukinula monitoring nad Crnom Gorom. Naglasio je da je Ministarstvo za ljudska i manjinska prava finansiralo izradu prvog romskog bukvara i romsko-crnogorskog rječnika.

Na Interparlamentarnom sastanku odbora je zaključeno da politike o Romima treba da se primjenjuju kako na evropskom, tako i na nacionalnom nivou. Neophodno je da poslanici preuzmu punu odgovornost i za romske građane, jer društvo neće moći da funkcioniše ukoliko se nastavi sa diskriminacijom prema Romima. Aktivnosti u oblasti obrazovanja, zdravstva, zapošljavanja i stanovanja su ključne, ali je potrebna i politička volja za nastavak okvira za Rome na nivou Evropske unije nakon 2020. Potrebno je razviti sveobuhvatan pristup za rješavanje izazova sa kojima se države suočavaju u integraciji Roma, a poslanici Evropskog parlamenta i nacionalnih parlamenata moraju sarađivati, pri čemu nacionalna i lokalna tijela moraju konkretnije djelovati, jer se život dešava na lokalnom nivou. Svi učesnici su saglasni da treba osnovati komisije za istinu i pomirenje u državama članicama i na evropskom nivou, kako je to predloženo u Rezoluciji Evropskog parlamenta, čime bi se doprinijelo izgradnji povjerenja između romskog i neromskog stanovništva i smanjenju antiromstva.