Odbor za ljudska prava i slobode na 26. sjednici, održanoj 17. decembra 2018. godine, u skladu sa Planom aktivnosti Odbora za 2018. godinu, održao je kontrolno saslušanje koordinatora Koordinacionog odbora za praćenje implementacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na oblast Konik 2017-2019, ministra rada i socijalnog staranja Kemala Purišića. Tema kontrolnog saslušanja bila je “Sumiranje rezultata implementacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na oblast Konik”.

Ministar rada i socijalnog staranja Kemal Purišić je upoznao članove Odbora i učesnike sjednice sa rezultatima postignutim na implementaciji Strategije, kojom je postavljen okvir za djelovanje države u cilju stvaranja uslova za trajno i održivo rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori. Poštujući izbor raseljenih lica, Strategijom su definisana dva moguća rješenja ovog problema - lokalna integracija i dobrovoljni povratak. Istakao je da je Crna Gora pokazala odgovoran odnos i otvorila vrata za brojne izbjeglice 1990-ih godina, a nakon toga je nastavila da se odgovorno ponaša u rješavanju njihovog statusa sprovođenjem Strategije, sa posebnim osvrtom na Kamp Konik, kao najveće izbjegličko naselje na Zapadnom Balkanu.

Posebna pažnja je posvećena regulisanju pravnog statusa ovih lica, kroz obezbjeđivanje odgovarajućih dokumenata, posebno za djecu koja se rađaju u Crnoj Gori, a nijesu upisana u matične registre rođenih. Drugi važan cilj je rješavanje pitanja stanovanja u Crnoj Gori, a treći cilj je da se ovim licima pod ravnopravnim uslovima obezbijedi integracija, posebno u oblasti obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite i na tržištu rada.

Kada je riječ o stambenom zbrinjavanju, ministar Purišić je naglasio da je Crna Gora na nivou regiona najuspješnije riješila ovo pitanje, koristeći sredstva dobijena od međunarodne zajednice, odnosno iz IPA projekta, a kasnije kroz Regionalni stambeni program. Od ukupno devet projekata pet je završeno, a četiri su u toku. Realizovano je i više od planiranog, jer je inicijalno za Crnu Goru bilo planirano 24 miliona eura donatorskih sredstava i četiri miliona eura kontribucije države koja se ogleda u dodjeli građevinskog zemljišta, odnosno lokacija za izgradnju objekata i izradi projektno-planske dokumentacije, odnosno glavnih projekata sa revizijom i nadzorom. Iskorišćeno je više od  30 miliona eura, a donatori su imali razumijevanja i omogućili da se sredstva od uštede na projektima takođe daju Crnoj Gori za realizaciju dodatnih projekata.

Ministar Purišić je saopštio da se broj djece romske populacije uključene u obrazovni sistem u Crnoj Gori iz godine u godinu povećava, pa je u školskoj 2018/19. godini upisano 62 djece u prvi razred, dok ostale razrede redovno pohađa 372 djece u sedam gradskih škola. Pristup pravima iz oblasti zdravstvene zaštite je omogućen kako na primarnom, tako i na sekundarnom nivou, a zdravstvene usluge se pružaju u potpunosti kao i državljanima Crne Gore. S obzirom da prava iz oblasti socijalne i dječije zaštite raseljena i interno raseljena lica ostvaruju shodno Zakonu o socijalnoj i dječijoj zaštiti, u toku 2018. godine materijalno obezbjeđenje porodice ostvarilo je 90 porodica, kao i 18 porodica sa ukupno 45 lica koja se finansiraju od strane UNHCR-a, preko Ministarstva rada i socijalnog staranja.

Do danas se 2.321 lice dobrovoljno vratilo na Kosovo, a prema podacima Uprave za zbrinjavanje izbjeglica i UNHCR-a procjenjuje se da postoji interesovanje za povratak još 30-ak porodica sa 150 članova. Porodicama koje se opredijele za povratak obezbeđuje se transport lica i pokućstva do mjesta povratka i povratnički paketi u vidu namještaja, hrane za narednih 6 mjeseci, ogrijeva i opreme za dohodovne aktivnosti.

Ministar Kemal Purišić je zaključio da su ostvareni rezultati u ovoj oblasti prepoznati i od Evropske komisije i relevantnih institucija koje prate poglavlja 23 i 24. U narednom periodu treba nastaviti realizaciju nezavršenih projekata, a u 2019. godini počeće izgradnja 96 stambenih jedinica na Vrelima Ribničkim, Doma za stara lica u Nikšiću, izgradnja 50 kuća širom Crne Gore za lica koja posjeduju zemljište i dozvole za gradnju. Takođe, u januaru 2019. će dodijeliti ključeve budućim korisnicima 94 stambene jedinice u Beranama. Kada je riječ o inkluziji, zaključio je da fokus treba da bude na obrazovanju i obezbjeđivanju pristupa tržištu rada.

Poslanici su bili jednoglasni u ocjeni da je ministar rada i socijalnog staranja vrlo detaljno i sadržajno informisao o aktivnostima koje je Crne Gora preduzela na trajnom rješavanju statusa raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori.

Koordinatoru Koordinacionog odbora za praćenje implementacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica, sa posebnim osvrtom na oblast Konik postavljena su sljedeća pitanja:

- Gdje se Crna Gora trenutno nalazi i koje aktivnosti preduzima po pitanju aktuelne migrantske krize?

- Da li će na Božaju biti izgrađen prihvatni centar da bi se rasteretili kapaciteti Centra za prihvat u Spužu i Alternativnog prihvatilišta na Koniku.

- Imajući u vidu značajnu razliku između broja lica koja iskažu namjeru za azil i onih koji ga zaista zatraže, da li država planira neke aktivnosti po tom pitanju?

- Da li aktivnosti koje se preduzimaju na realizaciji potprojekta koji se odnosi na izgradnju 96 stanova na Vrelima Ribničkim, odobrenog na Skupštini donatora održanoj 6. juna 2018. teku po planu i može li se očekivati da ovaj potprojekat bude završen do kraja 2020. godine?

- Kada se može očekivati početak radova na rekonstrukciji postojećih vojnih objekata – Vojnog kompleksa Trebjesa u Nikšiću za potrebe izgradnje doma za stara i odrasla lica sa invaliditetom u opštini Nikšić koji je takođe odobren na Skupštini donatora 6. juna ove godine?

- S obzirom da je 12. decembra ove godine svečanim uručenjem ključeva za 51 porodicu u okviru Regionalnog stambenog programa u Kampu Konik zatvoren kolektivni centar Kamp Konik, a najugroženije interno raseljene porodice koje imaju riješen status u Crnoj Gori riješile stambeno pitanje, koliko je novčanih sredstava uloženo za realizaciju ove konkretne aktivnosti?

- Kako se ocjenjuju rezultati dosadašnjih aktivnosti na planu uključivanja djece romske populacije u obrazovni sistem s obzirom da je to jedan od ključnih preduslova za njihovu integraciju u društvo?

- Imajući u vidu da je u prethodnom periodu ocijenjeno da je naročito važno uspostaviti i/ili intenzivirati saradnju sa zemljama porijekla raseljenih i interno raseljenih lica, s obzirom da je pribavljanje važećih putnih dokumenata iz zemlje porijekla predstavljalo ozbiljnu prepreku za osobe koje nemaju osnovna lična dokumenta i nijesu u mogućnosti da dokažu svoje državljanstvo, da li su na tom planu preduzete dodatne aktivnosti?

- Da li su registrovane sve nepokretnosti koje koristi raseljenička populacija s obzirom da se jedan broj raseljenih lica javlja sa pozicije korisnika nepokretnosti, a ne može se identifikovati kome taj prostor pripada, osnosno ko su nosioci prava svojine, pa u takvim okolnostima oni koji koriste objekte nijesu u mogućnosti da ih osiguraju, niti na bilo koji način izvrše telefonski ili neki drugi priključak kako bi životni prostor učinili uslovnim?

- Da li je Crna Gora zadovoljna kvalitetom komunikacije, objektivnošću i istinitim pristupom u pogledu uslova za vraćanje raseljenih i interno raseljenih lica u njihove domicilne države?

- Kakva je sada saradnja Vlade Crne Gore sa Vladom Kosova po pitanju povratka određenog broja lica koja su izrazila interesovanje za dobrovoljni povratak u zemlju porijekla s obzirom na aktuelnu političku situaciju u kojoj se nalazi Kosovo?

- Iz kojih razloga su pojedini zahtjevi za regulisanje statusa ovih lica odbačeni?

- Imajući u vidu da je u novembru prošle godine dodijeljeno 120 stambenih jedinica na Koniku, da li su predstavnici resornih ministarstava nakon toga obilazili ova lica, kakvi su njihovi utisci, je li evidentna njihova veća inkluzija?

U veoma sadržajnim i sveobuhvatnim odgovorima predstavnika Ministarstva rada i socijalnog staranja, Ministarstva unutrašnjih poslova i Uprave za zbrinjavanje izbjeglica saopšteno je da Crna Gora spremno dočekuje i eventualni širi opseg i priliv izbleglica, što je više puta izjavio i predsjednik Vlade Crne Gore. Lica koja podnesu zahtjev za azil ili dobiju supsidijarnu zaštitu ulaze u redovnu proceduru, smještaju se u Centar za azilante ili u alternativne smještaje koji su takođe u skladu sa međunarodnim standardima. Postoji intenzivna regionalna saradnja po ovom pitanju, kao i saradnja sa FRONTEX-om i Evropskom unijom, jer nijedna zemlja ne može sama djelovati.  Crna Gora je tranzitna zemlja, a prelazi su većinom ilegalni sa teritorije Albanije. Postoje operativni planovi za djelovanje, a najvažnije je da zemlje u regionu ne prihvate da budu stacionarni centri, jer bi to bilo pogubno.

Crna Gora je do sada imala preko 4.000 izraženih namjera za podnošenje zahtjeva za međunarodnu zaštitu, a  zahtjev je podnijelo oko 3.000 lica. Zakon o međunarodnoj i privremenoj zaštiti stranaca čija je primjena počela 1. januara 2018. godine usklađen je evropskim standardima i njime je obezbijeđena zaštita ovih lica i uživanje svih prava u skladu sa standardima EU. Doneseni su svi podzakonski akti i Zakon se u potpunosti implementira, što znači da lica uživaju sva prava garantovana Zakonom.

Kada je riječ o smještajnim kapacitetima, Crna Gora teži da iste poveća. Iako Centar za prihvat u Spužu ima kapacitet od 104 mjesta i preko 40 zaposlenih službenika različitih profila, Crna Gora preduzima aktivnosti na povećanju smještajnih kapaciteta, jer alternativni smještaj nije dobro rješenje i zahtijeva velika finansijska sredstva. Zbog  toga su konkurisali za IPA sredstva i očekuju 400.000 eura za adaptaciju karaule Božaj. S obzirom da su ukupna potrebna sredstva 870.000 eura, preostalih 470.000 eura u MUP-u očekuju iz kapitalnog budžeta Crne Gore. Očekuje se da će u 2020. godini karaula Božaj biti adaptirana, a zajedno sa Međunarodnom organizacijom za izbjeglice konkurisali su za sredstva iz Evropske unije i ovih dana će se potpisati ugovor za 200.000 eura kojima će se u prelaznom periodu u krugu karaule Božaj formirati kontejnersko naselje kapaciteta 60 mjesta što će pomoći da se rastereti Centar za prihvat u Spužu.

Ocijenjeno je da je obuhvat romske djece na početku njihovog obrazovanja na relativno zadovoljavajućem nivou, dok problem nastaje kasnijim napuštanjem na čijem rješavanju treba dodatno raditi. Kada je riječ o visokom obrazovanju, u Crnoj Gori se stvara nova generacija mladih obrazovanih Roma koji treba da utiču na ostatak populacije i ukažu im na prednosti obrazovanja neophodnog za punu integraciju. Naglašeno je da je obuhvat djece romske populacije u Crnoj Gori čak veći nego u pojedinim mnogo razvijenijim državama.

Regionalnim stambenim programom predviđeno je rješavanje stambenih pitanja najugroženije raseljeničke populacije, a Crna Gora je ostvarila sjajan rezultat na ovom polju, jer je 24 miliona eura  koja su ugovorena Okvirnim finansijskim sporazumom iskoristila u implementaciji projekata kojima su realizovani ugovori za izgradnju 120 stambenih jedinica, 50 kuća širom Crne Gore u 17 opština za lica koja posjeduju zemljište i dozvole za gradnju,  62 smještajne jedinice u Domu starih u Pljevljima, izgradnju 94 stambene jedinice u Beranama, kupovinu 36 stanova u Opštini Herceg Novi i rekonstrukciju postojećih Vojnih objekata za potrebe izgradnje Doma za stara i odrasla lica sa invaliditetom u Nikšiću. Do sada su realizovani projekti za izgradnju 62 stana u Nikšiću, kroz dvije faze izgradnjom 171 stambene jedinice zatvoren je Kamp Konik, useljen je Dom starih u Pljevljima, dok se useljenje stambenih jedinica u Beranama očekuje krajem januara 2019. godine.

Crna Gora je iscrpila donacije od 24 miliona eura, ali je kroz uštede i nova donatorska sredstva dobila veći iznos sredstava od ugovorenog, što se dešava po prvi put. Na Skupštini donatora održanoj 6. juna 2018. u Zagrebu odobreno 3.700.000 eura za projekat izgradnje Doma za stara lica u Nikšiću u kojem će biti 104 raseljena i interno raseljena lica. Ovim sredstvima biće rekonstruisana upravna zgrada i dva paviljona za smještaj, a država se obavezala da će rekonstruisati još dva paviljona, pa će ukupna vrijednost projekta biti oko 8 miliona eura. Na istoj skupštini donatora odobren je projekat izgradnje 96 stanova na Vrelima Ribničkim, prvom kolektivnom centru napravljenom nakon izbijanja sukoba na prostoru bivše Jugoslavije koji je u lošem stanju. Projekti se realizuju planiranom dinamikom, jer su  8. avgusta 2018. godine potpisani ugovori o grantu sa Razvojnom bankom Savjeta Evrope, čime su stvorene sve pretpostavke za njihovu implementaciju. Tenderska dokumentacija za dom starih u Nikšiću poslata je Razvojnoj banci Savjeta Evrope na odobrenje, a za izgradnju 96 stanova na Vrelima Ribničkim očekuje se raspisivanje tendera u prvom kvartalu 2019. godine.

Zatvaranje Kampa Konik realizovano je u više faza. Prva faza je bila 2011. godine kroz IPA projekat vrijednosti tri miliona kojim je izgrađeno 48 stambenih jedinica i višenamjenski centar u Kampu Konik, čime je zatvoren kamp Konik 2. Kamp Konik 1 je zatvoren kroz Regionalni stambeni program, čija prva faza je podrazumijevala izgradnju 120 stambenih jedinica, a od uštede je sagrađena dodatna 51 stambena jedinica. U ovom trenutku 98% lica iz Kampa Konik ima riješen pravni status u Crnoj Gori. U narednom periodu je potrebno raditi  na njihovoj potpunoj integraciji kako se ne bi pojavio proces segregacije. IPA projekat i Regionalni stambeni program su koštali oko 10 miliona eura.

Učesnicima sjednice je pojašnjeno da su neformalni objekti u kojima se nalaze raseljena lica, odnosno devet objekata na Vrelima Ribničkim u kojima su lica iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske u vlasništvu Glavnog grada, ali nije urađena etažna razrada i ne postoji posebna uknjižba stambenih jedinica, pa samim tim stanari imaju problem da riješe pitanja snabdijevanja vodom i električnom energijom. Jedino moguće rješenje je da sačekaju izgradnju novih objekata i da se tada upišu kao vlasnici.

Regionalni stambeni program u koji su uključeni Srbija, Bosna, Crna Gora i Hrvatska obuhvata i saradnju na provjeri dokumentacije za sva lica koja apliciraju za rješavanje stambenog pitanja, a  njime su riješena i druga pitanja koja se odnose na radne odnose i pitanja iz oblasti penzijsko invalidskog osiguranja. Iako Kosovo nije dio Regionalnog stambenog programa, donatori su prihvatili da Crna Gora dobije sredstva za zbrinjavanje ovih lica. Kad je u pitanju obezbjeđivanje dokumenata Crna Gora ima odlične odnose sa Kosovom, o čemu svjedoči i 17 realizovanih posjeta mobilnih timova. Saradnja je dodatno unaprijeđena pa mobilne ekipe sa Kosova dolaze u višednevne posjete Crnoj Gori. MUP Crne Gore je sada u pregovorima sa Republikom Kosovo da bi vidjeli kako će Ambasada Republike Kosovo postupiti da bi se djeci koja su rođena u Crnoj Gori, a treba da dobiju dokumenta sa Kosova, takva dokumenta obezbijedila.

Međutim, tokom 2018. godine nije ostvaren nijedan dobrovoljni povratak na Kosovo, ali je postojala intenzivna saradnja u okviru Skopskog procesa u koji su uključeni Kosovo, Makedonija,Crna Gora i Srbija. Problem za dobrovoljni povratak predstavlja činjenica da su u Crnoj Gori uglavnom lica romske populacije koja na Kosovu nijesu imala svoju imovinu.

Sa ciljem uspostavljanja saradnje na rješavanju statusnih pitanja interno raseljenih lica sa Kosova koja borave u Crnoj Gori, u dijelu naknadnog upisa u osnovne registe rođenih, vjenčanih i umrlih i registar državljana Republike Kosovo, 2013. godine je potpisan Sporazum između Vlade Crne Gore i Vlade Republike Kosovo o naknadnom upisu interno raseljenih lica sa Kosova koja borave u Crnoj Gori u osnovne registe i registar državljana Republike Kosovo. Kombinovani mobilni biometrijski timovi MUP-a Crne Gore, Agencije za civilnu registraciju Kosova, UNHCR-a i NVO „Pravni centar“ intenzivno pružaju pravnu pomoć ovim licima, a od sredine 2014. godine do danas kroz 17 posjeta mobilnog tima Kosova Crnoj Gori obezbijeđena je pomoć da 1.120 lica dobije dokumenta Kosova, uključujući i pasoš Kosova. Važio je princip administrativnih olakšica, pa su procedure bile besplatne, izuzev pasoša za koje je UNHCR pokrivao troškove. Takođe, 6. marta 2014. godine potpisan je Memorandum o saradnji Ministarstva unutrašnjih poslova, Ministarstva rada i socijalnog staranja i UNHCR-a kojim je utvrđen niz mjera kako bi se pružila dodatna pomoć posebno osjetljivim grupama. U novembru 2017. formiran je i Verifikacioni tim za interno raseljena lica sa Kosova koji je imao cilj da izvrši individualne posjete ovim licima i pruži im dodatne informacije za okončanje njihovog pravnog statusa u Crnoj Gori.

U periodu od 7. novembra 2009. do 16. novembra 2018. godine raseljena i interno raseljena lica su podnijela 15.144 zahtjeva za odobravanje stalnog nastanjenja i privremenog boravka do tri godine, od čega je 14.892 zahtjeva riješeno, dok je po 252 zahtjeva postupak u toku. Od 14.892 riješena predmeta, za 12.264 lica zahtjev je usvojen i odobren je stalni boravak ili privremeni boravak do tri godine, 272 zahtjeva su odbijena, dok je 2.356 predmeta odbačeno ili obustavljeno. Predmeti su odbačeni/ obustavljeni, jer su u pitanju dupli ili nepotpuni zahtjevi, ili su se lica dobrovoljno vratila u državu porijekla, odnosno pošla u treće zemlje. Kada je riječ o zahtjevima za odobravanje stalnog nastanjenja, postupak je u toku po 103 zahtjeva interno raseljena lica koji  su i najteži slučajevi, jer većina njih nije bila upisana u registe rođenih i državljana u zemlji porijekla.

Naglašeno je da je broj lica bez dokumenata sveden na minimalnu mjeru zahvaljujući proaktivnom djelovanju Ministarstva unutrašnjih poslova i donošenju novog Zakona o strancima, čija primjena je počela 3. marta 2018. godine.

Uz projekte stambenog zbrinjavanja, sprovode se i komplementarne mjere, pa se porodicama obezbjeđuju grantovi za samozapošljavanje, kao i obuka i sredstva za rad i prate se njihove aktivnosti. Ministarstvo rada i socijalnog staranja u saradnji sa UNHCR-om i lokalnim samoupravama vrši monitoring porodica koje stanove dobiju u zakup, a u obavezi su da dvije godine budu u kontaktu sa njima kako bi ispratili da li dolazi do zloupotreba stambenih jedinica. Stambena rješenja omogućavaju veliku transformaciju u životima ovih porodica i u značajnoj mjeri doprinose njihovoj daljoj integraciji.

Zaključeno je da je predan i odgovoran rad svih nadležnih institucija na rješavanju pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori rezultirao značajnim napretkom. Takođe, učesnici sjednice su jedinstveni u ocjeni da ovaj napredak ne bi mogao biti ostvaren bez pomoći međunarodne zajednice, što je dokaz da se ovakvi problemi mogu riješiti samo zajedničkim djelovanjem.

Odbor će, u skladu sa članom 77 stav 2 Poslovnika Skupštine, podnijeti Skupštini Izvještaj sa Predlogom zaključka o Kontrolnom saslušanju koordinatora Koordinacionog odbora za praćenje implementacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na oblast Konik 2017-2019, ministra  rada  i socijalnog staranja, Kemala Purišića na temu: „Sumiranje rezultata implementacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na oblast Konik”.