Odbor za ljudska prava i slobode na 59. sjednici, održanoj 16. juna 2020, u susret Međunarodnom danu izbjeglica koji se obilježava 20. juna, razmotrio je Završni izvještaj o realizaciji Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno-raseljenih lica u Crnoj Gori sa posebnim osvrtom na oblast Konik 2017-2019. godina.
Predsjednik Odbora dr Halil Duković je podsjetio da je ovaj dan najprije uvela Organizacija afričkog jedinstva nakon čega je Generalna skupština Ujedinjenih nacija Rezolucijom 55/7620, od 4. decembra 2000. godine proglasila 20. jun za Međunarodni dan izbjeglica, koji se obilježava u znak sjećanja na osobe koje su bile primorane da usled ratova, zbog straha od progona, nasilja i konflikta napuste svoje domove, ali i u znak podrške svima koji se danas suočavaju sa sličnim problemima. Takođe, podsjetio je na Ženevsku konvenciju o statusu izbjeglica iz 1951. godine.
Generalna direktorica Direktorata za građanska stanja i lične isprave u Ministarstvu unutrašnjih poslova Milanka Baković je istakla da je pitanje rješavanja statusa raseljenih i interno-raseljenih lica na trajan i održiv način omogućeno kroz lokalnu integraciju i dobrovoljni povratak, u saradnji sa međunarodnom zajednicom i u skladu sa međunarodnim standardima i principima. Može se zaključiti da je rješavanje pravnog statusa raseljenih i interno-raseljenih lica skoro u potpunosti završeno. Od 7. novembra 2009. do 1. juna 2020. godine podneseno je 15.247 zahtjeva za odobrenje stalnog nastanjenja i privremenog boravka do tri godine, od čega je 15.080 zahtjeva riješeno, dok je po 167 zahtjeva, odnosno oko 1,1% od ukupnog broja, postupak u toku. Do 2017. godine na Kosovo se vratilo 2.331 lice, a nakon toga interesovanje za povratak je smanjeno, pa je od 2017. do 2019. godine vraćeno 31 lice, a 27 je iskazalo interesovanje. Skroman rezultat uslovljen je, prije svega, integracijom ovih lica u crnogorsko društvo, rješavanjem njihovog pravnog statusa, obezbjeđenjem pristupa socio-ekonomskim pravima u punom obimu, a posebno uspješnim rješavanjem stambenih pitanja što je u krajnjem i destimulativno uticalo na njihovu zainteresovanost da se vrate u državu porijekla. Takođe, nedostatak volje za dodjeljivanjem zemljišta i stambenih objekata na Kosovu, ograničeni finansijski resursi i bezbjednosne okolnosti na Kosovu nepovoljno su uticale na zainteresovanost lica za povratak. Baković je podsjetila da su Srbija, Crna Gora, Kosovo i Makedonija 2014. godine, u saradnji sa OEBS-om i UNHCR-om, formirali međuinstitucionalnu inicijativu za trajno rješenje interno-raseljenih lica sa Kosova, poznatu pod nazivom Skopski proces. Na poslednjem sastanku Međuinstitucionalnog tehničkog tijela Skopskog procesa u novembru 2019. godine prepoznata je potreba da se izgradi nov pristup povratku i njegovoj održivosti. 2013. godine potpisan je Sporazum između Vlade Crne Gore i Vlade Republike Kosovo o naknadnom upisu interno-raseljenih lica sa Kosova koja borave u Crnoj Gori u osnovne registre i registre državljana Republike Kosovo. Od sredine 2014. godine kombinovani mobilni biometrijski timovi MUP-a Crne Gore, MUP-a/Agencije za civilnu registraciju Kosova, UNHCR i NVO “Pravni centar” intezivno pružaju pravnu i praktičnu pomoć IRL sa Kosova koja borave u Crnoj Gori, a uz podršku UNHCR-a i OEBS-a organizovane su 22 posjete mobilnog tima MUP-a Kosova Crnoj Gori tokom kojih je tretirano oko 1.380 lica. Za 1.221 lice uručena je putna isprava Kosova nakon čega im je regulisan status u Crnoj Gori. Sve ove procedure za interno raseljena lica su besplatne, budući da su nadležni organi Republike Kosovo sva dokumenta, izuzev pasoša, izdali bez naplate takse i drugih troškova, a troškovi izdavanja pasoša za sva lica su pokriveni od strane UNHCR-a. Baković je naglasila da je to bio razlog da Ministarstvo unutrašnjih poslova-Direktorat za građanska stanja i lične isprave u novembru 2019. podnese prijavu na Konkurs za nominaciju za nagradu Ujedinjenih nacija za institucije javnog sektora u kategoriji koja se odnosi na pružanje inkluzivnih i jednakih usluga za sve. Krajem ovog mjeseca očekuju rezultate Konkursa.
Baković je istakla da je Vlada Crne Gore na sjednici 2. aprila 2020. godine donijela Zaključak kojim je zadužila Ministarstvo unutrašnjih poslova da konačno rješavanje pravnog statusa interno raseljenih lica sa Kosova i dobrovoljni i održivi povratak na Kosovo nastavi u okviru strateškog dokumenta i Akcionog plana za integrisano upravljanje migracijama. Takođe, Vlada je zadužila resorna ministarstva da pristup pravima iz oblasti obrazovanja, socijalne i dječje zaštite, zapošljavanja, zdravstvene zaštite i zdravstvenog osguranja za ovu kategoriju lica u Crnoj Gori obezbijedi kroz redovne aktivnosti ovih organa. U narednom periodu MUP će u saradnji sa nadležnim organima Kosova, UNHCR-om i nevladinim organizacijama proaktivno djelovati u cilju registracije djece rođene u Crnoj Gori čiji su roditelji došli sa Kosova radi rješavanja njihovog statusa u Crnoj Gori i smanjenja mogućnosti apatridije.
Državna sekretarka u Ministarstvu rada i socijalnog staranja Vukica Jelić smatra da je obezbjeđivanje stanovanja jedan od ključnih elemenata za integraciju ovih lica, što je planirano da se realizuje kroz regionalnu inicijativu, međunarodne donacije, kredite i sopstvene izvore. Kroz Regionalni stambeni program za Crnu Goru predviđeno je obezbjeđivanje sredstava za rješavanje stambenih pitanja za 6.063 lica, odnosno 1.177 domaćinstava koja spadaju u najranjivije kategorije. U okviru ovog Programa bila je predviđena gradnja 907 stambenih jedinica, isporuka građevinskog materijala za 120 stambenih jedinica, izgradnja 50 gotovih kuća, 62 smještajne jedinice u Domu starih u Pljevljima, kupovina stanova u opštini Herceg Novi sa mogućnošću proširenja projekta i na druge primorske opštine, rekonstrukcija postojećih vojnih objekata-vojni kompleks Trebjesa za potrebe izgradnje doma za stara i odrasla invalidna lica u opštini Nikšić. Ukupna vrijednost projekta je 27.696.000 eura, a kontribucija države 15%. Glavni donator programa je Evropska unija, a značajne novčane kontribucije osigurale su Vlada Sjedinjenih Američkih Država, kao i vlade Italije, Njemačke, Norveške, Švajcarske, Danske i Turske. Snažnu podršku programu daju UNHCR i OEBS. Četiri partnerske zemlje: Crna Gora, Srbija, Bosna i Hercegovina i Hrvatska su uspostavile veliki broj bilateralnih i regionalnih radnih grupa, uz značajnu podršku UNHCR-a, OEBS-a i drugih međunarodnih organizacija koje djeluju u skladu sa dogovorenim okvirom. Implementacijom Regionalnog stamebnog programa zatvoriće se poglavlje raseljeništva na prostoru bivših jugoslovenskih republika. Naglasila je da je do kraja 2019. godine u Crnoj Gori obezbijeđeno 681 stambeno rješenje za 2.272 korisnika. Na Koniku je obezbijeđeno 267 stambenih jedinica za 1.262 lica. Ministarstvo rada i socijalnog staranja je omogućilo ovim licima ostvarivanje prava na osnovna materijalna davanja iz oblasti socijalne i dječje zaštite. U kontinuitetu se realizuju aktivnosti koje se odnose na uključivanje Roma i Egipćana u programe obrazovanja i osposobljavanja odraslih, javne radove i sezonsko zapošljavanje. Svake godine oko 80.000 eura se obezbijedi od strane Zavoda za uključivanje ovih lica, a u ovom trenutku na evidenciji Zavoda je oko 845 lica RE populacije. Smatra da je ovih lica još veći broj, ali su oni još uvijek nezainteresovani da prijavljuju svoju pripadnost. Socijalni status zavisi od stepena obrazovanja, a preko 96% ovih lica nemaju nikakvo stručno obrazovanje. Takođe, ne posjeduju nekretnine i ne mogu da obezbijede hipoteku za kredite i preduzetničke programe. Timovi centara za socijalni rad bave se sprečavanjem prosjačenja i nasilja u porodici, borbom protiv trgovine ljudima, sprečavanjem maloljetničkih brakova. Realizovan je projekat romskih asistenata koji su pomagali ovim licima da na bolji način obezbijede pristup pravima. U Nikšiću i Podgorici zaposleni iz Zavoda za zapošljavanje organizovali su sesije u kojima su omogućavali da se ova lica upoznaju sa pravima koja im pripadaju.
Šef Pravne službe UNHCR-a Aleksandar Čađenović je sa zadovoljstvom istakao da je Crna Gora uvijek imala posvećenu i proaktivnu ulogu u ovoj oblasti. Crna Gora je uspjela da ova lica uključi u Regionalni stambeni program i za razliku od Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Srbije, jedina je imala lica koja su stigla sa Kosova kao korisnike ovog Programa. Ne postoji država kao što je Crna Gora u kojoj su predstavnici Vlade u autobusima pratili ova lica u mjesta porijekla, pregovarali sa vlastima oko upisa u matične registre da bi dobili dokumenta i ispunili kriterijume za rješavanje statusa u Crnoj Gori. To je kasnije tranformisano u dolaske mobilnih timova u Crnu Goru, čime je postupak ubrzan i konkretizovan, što je dovelo do više nego impresivnih rezultata. Ohrabrujuće je što će se kroz Strategiju za integrisano upravljanje migracijama i kroz strategije koje se tiču Roma nastaviti pružanje dužne pažnje licima koja još uvijek nijesu uspjela da riješe svoj pravni status. Čađenović ističe, da iako je trenutno broj lica koja su se prijavila za dobrovoljni povratak izuzetno mali, dosadašnje iskustvo upućuje da bi u slučaju poboljšanja uslova na Kosovu broj zainteresovanih bio veći. Nada se da će kroz Skopski proces, u kojem Crna Gora ima konstruktivnu ulogu, doći do promjene uslova i da će bar određeni broj lica uspjeti da se vrati. Značajno je što je Crna Gora kroz Sarajevski proces uspjela da riješi stambeno pitanje za najugroženije sa Kosova i trebalo bi usmjeriti napore na izgradnju kuća i stanova za one koji žele da se vrate na Kosovo. Izrazio je nadu da će se konzulat Republike Kosovo u Crnoj Gori što prije osposobiti za funkcionisanje.
Poslanica dr Ljiljana Đurašković je ukazala na izuzetno tešku materijalnu situaciju ove populacije. Iako postoji povećanje stope upisa djece romske populacije u preškolske i školske ustanove, mali broj njih završava školu. Veliki problem predstavlja prosjačenje djece i odraslih, posebno na Primorju. Mali broj povratnika na Kosovo je zabrinjavajući zbog čega je neophodno unaprijediti regionalnu saradnju. Za pohvalu je povećanje broja zdravstvenih osiguranika iz romske i egipćanske populacije.
Predstavnica MUP-a Milanka Baković je saopštila da je po važećem Zakonu status stranca sa stalnim nastanjenjem jako dobar status, koji nijedna država u Evropi nije dodjeljivala raseljenim licima, migrantima i strancima. Crna Gora je za ova lica uradila nešto što niko u svijetu u tom obimu i na takav način ne radi za strance. Stalnim nastanjenjem ova lica imaju pristup svim pravima, osim pravu na zaposlenje u državnim organima i pravu glasa. Riječ je o vrlo osjetljivoj populaciji za koju je Crna Gora uradila mnogo. MUP je otvarao šaltere u kampovima kako bi primali zahtjeve, a kad je trebao da istekne rok samo su na osnovu legitimacije za raseljena lica zaprimali zahtjeve za regulisanje statusa, a ostale dokaze prikupljali u saradnji sa Vladom Kosova, uz pomoć UNHCR-a. Takodje, Crna Gora je sarađivala sa državama porijekla kako bi riješila status ovih lica. Ukazala je na slučajeve lica sa 50 i više godina starosti koja njesu bila upisana u osnovne registre u državi porijekla, bili su apatridi, nepoznata lica. Proaktivnim radom na terenu i u saradnji sa državama porijekla uspjeli su da ta lica upišu u osnovne registre, što su veoma složeni procesi. Takođe MUP sarađuje sa drugim ministarstvima, a normativni akti su usklađeni kako bi ova lica nesmetano mogla da ostvaruju prava. Zaključila je da je Crna Gora učinila veliki napor i ima odlične rezultate, a sada treba raditi na terenu, uz pomoć nevladinih organizacija, kako bi se postigao još veći uspjeh, prvenstveno po pitanju zadržavanja djece u školama.
Predstavnik Ministarstva prosvjete Marash Dukaj je saopštio da se sve aktivnosti u oblasti obrazovanja realizuju strateški i da je danas skoro 2.000 romske djece u osnovnom obrazovanju, a prije 10 godina na svim nivoima obrazovanja bilo ih je oko 500. Ministarsvo prosvjete dodjeljuje mjesečne stipenije za srednjoškolce Rome po 60 eura, a za studente Rome po 150 eura.
Milena Krsmanović, savjentica u instituciji Zaštitnika ljudskih prava i sloboda Crne Gore je saopštila da su nesporni napori i postignuti rezultati Crne Gore u oblastima obrazovanja, zdravstva, socijalne zaštite i stanovanja za raseljena i interno-raseljena lica. Međutim, i dalje se po pitanju integracije i rješavanja statusa ovih lica mora dosta toga raditi. Uslov za svaku vrstu društvene uključenosti je kvalitetno obrazovanje, a obrazovanje Roma i Egipćana vrlo je problematično i upitno, na šta ukazuju i međunarodna nadzorna tijela kao što su Komitet Ujedinjenih nacija za eliminaciju rasne diskriminacije koji u poslednjem izvještaju za Crnu Goru sa zabrinutošću konstatuje da kvalitet obrazovanja nije na zividnom nivou, a i Evropska komisija ukazuje da treba uložiti dodatne napore na angažovanju medijatora. Školske 2018/2019. godine bilo je angažovano 18 medijatora. Zaštitniku su se obratili pripadnici romske populacije koji iskazuju nezadovoljstvo po pitanju načina na koji je definisan status medijatora u obrazovanju iz razloga što poslednji Akcioni plan ne prepoznaje angažovanje medijatora na neodređeno radno vrijeme, iako su strateški dokumenti definisali takvu mjeru. Pripadnici romske populacije su ukazali da se takvim ad hoc angažovanjem medijatora zadire u pitanja iz rada i po osnovu rada. Upitala je koja je prepreka da se medijatori angažuju na neodređeno radno vrijeme kada se ispuni kvota sa brojem romske djece, a posebno u školama u Podgorici gdje je ova populacija najzastupljenija. Interesovalo je da li su registrovane sve nepokretnosti koje koristi raseljenička populacija kao mjesto stanovanja, jer je Zaštitnik imao značajan broj obraćanja iz ove populacije u kojima ukazuju da ne znaju ko je vlasnik konkretne nepokretnosti, a usled toga ne mogu osigurati mjesto stanovanja i priključke na osnovne infrastrukturne elemente. Zaključila je da je lijepo čuti koliko je Crna Gora uradila na integraciji, a ako nema interesovanja za povratak ovih lica u države porijekla, to može da ukazuje da su pojedinci zadovoljni svojim položajem u Crnoj Gori.
Predstavnik Ministarstva prosvjete Marash Dukaj smatra da medijatori ne predstavljaju ad hoc rješenje, jer je ova profesija uvedena u sistem.
Predsjednik Odbora dr Halil Duković je podsjetio da je Crna Gora tri puta mijenjala Zakon o strancima da bi ova populacija riješila status, što nijedna druga država nije radila. Nigdje nije ostvaren veliki iskorak kao u Crnoj Gori po pitanju upisa RE djece u škole. Crna Gora se može pohvaliti i rješavanje stambenih pitanja za RL i IRL, a posebno zatvaranjem Kampa Konik. Svjedoci smo reagovanja pojedinih članica Evropske unije u suočavanju sa izbjeglicama, zbog čega je uspjeh Crne Gore još značajniji, jer smo na pravi način reagovali još prije 20 godina, što je Crnoj Gori dalo epitet zemlje u kojoj je svako izbjeglo lice sigurno i dobrodošlo.
Predsjednik Odbora je podsjetio na višegodišnje aktivnosti Odbora posvećene pravima ove ranjive grupacije, koje su počele u februaru 2011. kada je razgovarano sa članovima Delegacije Evropske komisije za borbu protiv rasizma i netolerancije (ECRI) u vezi četvrte runde monitoringa po zemljama članicama Savjeta Evrope. Nakon toga u junu 2011. godine uslijedila je posjeta Kampu Konik I i II, kada je u prostorijama Crvenog krsta održan Sastanak sa predstavnicima Koordinacionog odbora za realizaciju aktivnosti Vlade u vezi s Akcionim planom trajnog rješavanja pitanja interno-raseljenih lica, predstavnicima relevantnih institucija zaduženih za rješavanje ovih pitanja i predstavnicima međunarodne zajednice. U julu 2011. umjesto planiranog kontrolnog saslušanja ministra rada i socijalnog staranja, razmotrena je Informacija o aktivnostima Vlade Crne Gore u vezi sa trajnim rješavanjem pitanja raseljenih i interno raseljenih lica koja borave u Kampu Konik I i II, a u martu 2012. godine, na 66. sjednici Odbora razmotren Izvještaj ECRI-ja o Crnoj Gori, o čemu je Odbor podnio Skupštini Izvještaj sa Predlogom zaključka. Istakao je da je ovaj Izvještaj preveden na engleski jezik i dostavljen koizvjestiocima Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope prilikom njihove Prve monitoring posjete Crnoj Gori, održane od 8. do 10. jula 2013. i isti je od koizvjestilaca PSSE ocijenjen odlično, uz pohvalu za sve napore Crne Gore, sublimirane na ovom Odboru, koji je pratio aktivnosti nadležnih državnih organa posvećenih rješavanju položaja RL i IRL u Crnoj Gori. Posebno je naglasio da su koizvjestioci PSSE prepoznali i uvažili brojne aktivnosti preduzete na rješavanju problema raseljenih i interno-raseljenih lica i uvažavajući ostvareni napredak u ovoj oblasti Rezolucijom 2030 (2015) ukinut je monitoring u odnosu na Crnu Goru i otvoren post-monitoring dijalog. Takođe, PSSE je, prepoznajući napore Crne Gore na rješavanju statusa raseljenih i interno-raseljenih lica, Rezolucijom 2030 (2015) ukinula obavezu detaljnog praćenja situacije raseljenih i interno-raseljenih lica, koja je bila jedna od pet ključnih oblasti praćenih u okviru postupka monitoringa.
Predsjednik Odbora je naglasio da je Odbor i pored ostvarenog napretka, nastavio da preduzima kontinuirane aktivnosti u ovoj oblasti, među kojima su četiri kontrolna saslušanja koordinatora Koordinacionog odbora za praćenje realizacije Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno raseljenih lica, sa posebnim osvrtom na oblast Konik i Kontrolno saslušanje Nacionalnog koordinatora ECRI-ja za Crnu Goru, pomoćnice ministra za ljudska i manjinska prava. Zaključio je da danas Crna Gora, a što pokazuju i podaci razmotrenog Izvještaja, može da bude ponosna na ostvarene rezultate u oblasti raseljenih i interno-raseljenih lica.
Odlučeno je da Odbor sačini Izvještaj sa Zaključkom o Završnom izvještaju o realizaciji Strategije za trajno rješavanje pitanja raseljenih i interno-raseljenih lica u Crnoj Gori, sa posebnim osvrtom na oblast Konik 2017-2019. godina i isti dostavi Kolegijumu Predsjednika Skupštine, na upoznavanje i nadležnim institucijama, na realizaciju.
